نویسنده : حسام الدین عباسی

پیش زمینه

در چند هفته‌ گذشته، بارش‌های متعددی را در کشورمان شاهد بودیم که نقاطی مانند رشته کوه بینالود، بسیار بیشتر از متوسط همیشگی این بارش‌ها را تجربه کرده‌اند. در این مقاله قصد دارم به بررسی این بهمن‌ها و عوامل تاثیر گذار در آن بپردازم.

اطلاعات پایه مقاله – عوامل موثر در وقوع بهمن

وقوع بهمن در کوهستان، به عوامل مختلفی بستگی دارد. برخی از این عوامل شامل موارد زیر می‌شوند:

• شیب محل
  • زاویه شیب (بین 30 تا 45 درجه و در حالت سختگیرانه، بین 25 تا 55 درجه)
  • تحدب یا تعقر شیب
  • نقاب برفی
• وضعیت بارش‌های گذشته
  • حجم
  • تعداد دفعات
  • نوع برف
• تغییرات دما
  • دما یکسره بسیار پایین بوده است
  • دما نوسانات زیاد داشته است
  • دما رو به گرم شدن بوده است
  • دما گرم و سپس سرد شده است
• جهت و شدت وزش باد
• جهت جغرافیایی محل
• پوشش بستر محل
• نوع برف باریده شده
• لرزش
• و ...

بررسی هر کدام از عوامل فوق، نیازمند یک بحث کامل است که در فرصت مناسب به آن خواهم پرداخت. اما دو مورد اول، یعنی شیب محل و همچنین وضعیت بارش‌های گذشته بیشترین موضوعات تاثیرگذار در وقوع بهمن به شمار می‌آیند.

اطلاعات پایه مقاله – انواع بهمن

بهمن تقسیم بندی‌های مختلفی نیز دارد. مراجع مختلف، به شکل‌های مختلفی بهمن را تقسیم بندی کرده‌اند که گاهی تقسیم بندی‌ها بسیار گیج کننده نیز می‌باشد. اما به شکل ساده، بهمن به دو نوع اصلی زیر تقسیم می‌شود:

1 – بهمنِ برف ناپایدار (Loose Snow Avalanche)

که به طور معمول از یک نقطه شروع می‌شود و در حین ریزش، برفی که در مسیرش قرار دارد را با خود همراه می‌کند و مانند یک توپ برفی، رفته رفته حجم بیشتری را شامل می‌شود. در نتیجه شکل آن تقریبا شبیه به یک V  برعکس خواهد بود. این نوع از بهمن معمولا پس از یک بارش سنگین (با نرخ بارش 2 سانتی متر در ساعت یا بیشتر) و در روی یک سطح صاف مانند وضعیت پس از بارش باران یا یخبندان رخ می‌دهد. برفی که باریده شده است روی سطح قبلی سنگینی کرده، شروع به حرکت می‌کند. سرعت این نوع بهمن بسیار سریع بوده و تا 300 کیلومتر بر ساعت می‌رسد.

2 – بهمن تخته‌ای (Slab Avalanche)

متداول ترین نوع بهمن‌های رخ داده در زمستان از این نوع است. یک لایه فشرده از برف تازه که روی سطحی ناپایدار (مانند برفی که قبلا باریده است) قرار می‌گیرد، به صورت طبیعی یا با کوچکترین تلنگری به صورت قطعات و تخته‌های بزرگ شروع به حرکت می‌کند.

سایر انواع بهمن، در زیرمجموعه دو مورد فوق قرار می‌گیرند. مثلا دو مورد زیر را کمابیش دیده‌ایم:

• بهمن آبدار (Wet Avalanche)

که به طور معمول بعد از یک دوره طولانی گرما یا در فصل بهار رخ می‌دهد. برف زمانی که شروع به آب شدن می‌کند سنگین می‌شود و حرکت می‌کند. این نوع بهمن از سایر انواع بهمن قابل پیش بینی تر است. این نوع بهمن هم می‌تواند به شکل تخته‌ای حرکت کند و هم می‌تواند به شکل  بهمن برف ناپایدار باشد.

• بهمن پودری (Powder avalanche)

که از انواع بهمن برف ناپایدار محسوب می‌شود و حاصل برف خشک و پودری شکل است و گاهی شکل بهمن حاصل شده از این نوع، مخلوطی از دو نوع اصلی است و در حین حرکت، ابری از برف را با خود به همراه می‌آورد.

وضعیت بارش در هفته‌های گذشته به چه شکل بوده‌است؟

در هفته‌های گذشته شاهد چندین بارش بودیم. به طور مثال در منطقه خراسان رضوی، دو بارش سنگین و چند بارش نیمه سنگین داشتیم.

الف) بارش سنگین اول، به گونه‌ای بود که در چند روز بعدش، تقریبا هیچ وزش باد شدیدی در منطقه وجود نداشت. در نتیجه این بارش بعد از 5 روز، به شکل اولیه خود باقی مانده بود و تنها عامل موثر روی آن، تابش خورشید در دمای بسیار پایین بود.

این موضوع باعث شد شکل لایه برف به شکل اولیه باقی بماند و این لایه سطح وسیعی از عوارض کوهستان را پوشانده باشد.

ب) در روز ششم پس از بارش نخست، یک بارش سنگین دیگر را این بار به همراه وزش باد شدید و در دمایی بیشتر از قبل داشتیم.

اتفاقی که در این زمان رخ داد این بود که لایه ای پر حجم از برف روی لایه سست و ناپایدار قبلی  قرار گرفت. همزمان به دلیل ورزش باد شدید درحین بارش و در روزهای پس از آن، برف در قسمت‌هایی که در مسیر وزش بودند، در برخی از مکان‌ها تا حدود دو متر جمع شد.

شرایط فوق، یک شرایط ایده آل برای وقوع بهمن است. در نتیجه این شرایط بود که در انتهای هفته که به طور معمول کوهنوردان به منطقه مراجعه می‌کنند، همه به طور همزمان و در مسیرهای مختلف، شاهد بهمن‌های متعددی بودند که شاید بتوان گفت با شانس و اقبال زیاد، توانستند سالم از برنامه خارج شوند!

در ادامه تصاویر و مستندات مربوط به بهمن‌هایی که تیم‌ها درگیر آن بوده‌اند را بررسی می‌کنیم:

بهمن در قله سرآخور قوچان

وقوع بهمن در مسیر صعود به این قله سابقه دارد. بخصوص این که یکی از نقاط بهمن خیز، در مسیر تابستانی این قله قرار دارد که کوهنوردان باید با دقت زیاد، در زمستان از این مسیر عبور نکنند.

نقشه توپوگرافی منطقه وقوع بهمن در زیر نمایش داده شده‌است. بخشی حدودی بهمن در قسمتی است که با رنگ قرمز ترسیم شده.  

بیشترین شیب این قسمت که نقطه شکست بهمن نیز محسوب می‌شود، جایی است که خطوط میزان کم‌ترین فاصله را از هم دارند. از فرمول زیر برای محاسبه زاویه استفاده می‌کنیم:

ضریب شیب = اختلاف ارتفاع تقسیم بر فاصله افقی

زاویه شیب = (ضریب شیب)atan

در مثال فوق داریم:

اختلاف ارتفاع دو خط میزان در نقطه شکست: 20 متر

فاصله دو نقطه فوق: حدود 20 متر

ضریب شیب = 20 تقسیم بر 20 = 1

زاویه شیب = atan(1) = برابر با 45 درجه

بهمن در نزدیکی خط الراس چمن

بهمن تخته‌ای زیر در زیر مسیر خط الراس چمن در روز 4 بهمن 98 ایجاد شده‌است. نکته جالب این بهمن در آن است که در اطراف و پایین محل وقوع، برف چندانی وجود ندارد و به گفته شاهدین، قبل از وقوع بهمن، برف زیر پایشان در محل پایین دست، بسیار سفت بوده است.

تصویر بهمن فوق از زاویه‌ای دیگر:

زاویه شیب در این قسمت در بیشترین میزان حدود 33 درجه بوده‌است.

این تیم در مسیر حرکت به سمت پایین دست بوده که با بهمن (رنگ آبی) مواجه شده و کمی هم بهمن روی آن‌ها اثر گذاشته‌است. همان‌طور که مشاهده می‌شود، تیم پس از وقوع بهمن، محتاطانه‌ترین کار را انجام داده و شروع به صعود کرده و مجددا قله 2912 را صعود، و مسیر خود را روی خط الراس ادامه داده‌است.

تیمی که شاهد بهمن فوق بوده، به طور مستقیم باعث ایجاد این ترک نشده و کاملا در پایین دست آن در حال حرکت بوده‌است. سطح برفی که قبلا باریده به طور واضح مشاهده می‌شود و سطح تخته‌ای برف جدید نیز به سمت پایین حرکت کرده‌است. همچنین لایه‌های برف بالاتر، هنوز هم آماده شکستن هستند.

بهمن در یال‌های مشرف به دره شیشه گران (بخش اول)

بهمن بعدی، در همان تاریخ قبل یعنی 4 بهمن 98 و در یال‌های مشرف به دره شیشه گران رخ داده‌است و یکی از نفرات تیم، باعث به وجود آمدن آن شده‌است. تیم پس از وقوع بهمن، مسیر خود را تغییر داده‌است.

زاویه شیب در این قسمت در بیشترین میزان حدود 43 درجه بوده‌است، گرچه ادامه خط شکست بهمن دارای شیب کم‌تری بوده‌است.

مسیر حرکت تیم با رنگ فیروزه‌ای مشخص شده‌است.

بهمن در یال‌های مشرف به دره شیشه گران (بخش دوم)

بهمن بعدی، درهمان روز و برای همان تیم (مجددا!) و در یال‌های مشرف به دره شیشه گران رخ داده‌است. این بار نیز اعضای تیم باعث شکسته شدن این بهمن بوده‌اند.

تخته‌های برف و لایه زیرین آن در تصویر زیر به خوبی قابل مشاهده است. تیم در حین تراورس پس از مواجه شدن با این بهمن نیز راه خود را به سمت یالی که در کنارشان بوده کج کرده‌اند.

زاویه شیب در این قسمت در بیشترین میزان حدود 28 درجه بوده‌است.

زاویه شیب در این قسمت در بیشترین میزان حدود 28 درجه بوده‌است.

خط آبی خط حدودی بهمن است و همان‌طور که مشخص است عبور تیم (خط فیروزه‌ای)، باعث شکست بهمن شده‌است.

جمع بندی

• این بهمن‌ها، در شیب‌های متنوع بین 28 درجه تا 45 درجه رخ داده‌است. بهمن‌هایی که اعضای تیم باعث آن شده‌اند،در شیب زیر 30 درجه نیز رخ داده که به طور معمول انتظار زیادی از وقوع بهمن در این شیب نداریم.
• ساعات وقوع بهمن در این مثال‌ها، حدود 9:00 صبح، 13:00، 13:40 و حدود 15:30 بوده است. در نتیجه نمی‌توانیم قانون مشخصی برای ساعاتی که احتمال وقوع این نوع بهمن در منطقه وجود دارد وضع کنیم.
• تمام این بهمن‌ها، خارج از مسیر اصلی صعود و عبور بوده‌است. مسیرهای اصلی فعلا دارای امنیت بالاتری هستند.
• ارتفاع تمام بهمن‌ها در حدود بازه 2200 تا 2900 متر بوده است. یعنی از ارتفاعات نسبتا پایین می‌بایست احتمال وقوع بهمن را جدی بگیریم.
• تمام این بهمن‌ها از نوع تخته‌ای بوده‌اند.
• جهت این دامنه‌ها به سمت حدود شمال غرب تا شمال شرق بوده‌است.

نتیجه نهایی این که با بررسی برف منطقه، حرکت در مسیر دقیق و مناسب فصل (به وسیله GPS) و توجه به شیب (استفاده از نقشه توپوگرافی) به راحتی از مواجه شدن با بهمن پرهیز می‌کنید!